Δημοσιεύτηκε στις February, 25 2025
Ένα πρόγραμμα που σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε υιοθετώντας καινοτόμες πρακτικές και στο οποίο συμμετείχαν ποικίλοι φορείς και οργανώσεις, εμπλουτίζοντας με σημαντικά στοιχεία έρευνας τη γνώση για την περιοχή, διαμορφώνοντας το θεσμικό πλαίσιο για την προστασία της, και τελικά θεσμοθετώντας την ως Θαλάσσια Προστατευόμενη Περιοχή (ΘΠΠ). Στα χρόνια που ακολουθούν μέχρι σήμερα (2024), πραγματοποιούνται έργα και δράσεις που αφορούν όχι μόνο τη βιοποικιλότητα, αλλά και τον πολιτισμό και τη “διασύνδεση” της Γυάρου με τη Σύρο και την Άνδρο.
Ποιες είναι όμως ήταν τελικά οι περιβαλλοντικές, κοινωνικοοικονομικές και διοικητικές επιπτώσεις από τη δημιουργία και λειτουργία της ΘΠΠ της Γυάρου;
Το WWF Ελλάς πρόσφατα, σε συνεργασία με την εταιρεία συμβούλων ΟΙΚΟΜ ΕΠΕ, τόλμησε να πραγματοποιήσει μια αξιολόγηση των δράσεων που υλοποιήθηκαν την περίοδο 2013–2024, με έμφαση στη βιοποικιλότητα, στους πληθυσμούς ψαριών, στη διακυβέρνηση/φύλαξη και στη διαβούλευση/περιβαλλοντική ενημέρωση - ευαισθητοποίηση. Στόχος είναι να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα που θα διασφαλίσουν την ορθή διαχείριση της περιοχής στο μέλλον, αναδεικνύοντας τα πλεονεκτήματα, αναγνωρίζοντας τις ελλείψεις και προσδιορίζοντας τα σημεία που χρήζουν βελτίωση.
Η μελέτη αξιολόγησης βασίστηκε σε διεθνώς αναγνωρισμένα εργαλεία, ενώ παράλληλα υιοθετήθηκαν κατευθύνσεις που χρησιμοποιούνται για την εκτίμηση των επιπτώσεων από την εφαρμογή ενός σχεδίου ή προγράμματος (Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων), όπως και για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας εφαρμογής συγκεκριμένων δράσεων (Δείκτες Παρακολούθησης). Η μεθοδολογική προσέγγιση που εφαρμόστηκε άντλησε γνώση από τις διεθνείς πρακτικές, αλλά προσαρμόστηκε στις ειδικές ανάγκες της ΘΠΠ της Γυάρου, εξασφαλίζοντας ολοκληρωμένη και αξιόπιστη αξιολόγηση με βάση τη σύγκριση του 2013 με το 2024, με έμφαση στην εφαρμοσμένη διαχείριση.
Για τη σύνθεση μιας τεκμηριωμένης και ολοκληρωμένης εικόνας των θετικών και αρνητικών επιπτώσεων της ΘΠΠ συγκεντρώθηκαν δεδομένα από περισσότερα από 55 ερευνητικά έργα, επιστημονικά συγγράμματα και επιμέρους τεχνικές αναφορές δράσεων προστασίας και διαχείρισης. Η συνδυαστική χρήση των πηγών δεδομένων διασφάλισε μια πολύπλευρη και τεκμηριωμένη βάση για την ανάλυση της αποτελεσματικότητας της λειτουργίας της ΘΠΠ, ενισχύοντας την αξιοπιστία των συμπερασμάτων της παρούσας μελέτης.
Τα συμπεράσματα ήταν πολλά και χρήσιμα. Αξίζει όπως πρώτα να εστιάσουμε στις θετικές επιπτώσεις της δημιουργίας και της λειτουργίας της ΘΠΠ της Γυάρου, που συνοπτικά είναι:
- Προστασία βιοποικιλότητας: η ΘΠΠ συνέβαλε στη διατήρηση σημαντικών τύπων οικοτόπων και ειδών, όπως τα λιβάδια Ποσειδωνίας και η Μεσογειακή φώκια. Οι περιορισμοί στις αλιευτικές δραστηριότητες και την πρόσβαση στην περιοχή έχουν οδηγήσει σε μείωση των ανθρωπογενών πιέσεων και δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για τη φυσική ανάκαμψη των οικοτόπων και την ενίσχυση της περιβαλλοντικής ισορροπίας. Η καταγραφή σταθερότητας ή/και αύξησης στους πληθυσμούς ορισμένων ειδών αποτελεί ένδειξη επιτυχίας της προσέγγισης.
- Ενίσχυση επιστημονικής γνώσης: οι έρευνες πεδίου και η διαρκής και συνεχιζόμενη παρακολούθηση τύπων οικοτόπων και ειδών, βελτίωσαν σημαντικά τη γνώση για τη χλωρίδα, την πανίδα και τα ενδιαιτήματα της Γυάρου.
- Ανάδειξη πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς: η θεσμοθέτηση της περιοχής συνέβαλε στην ενίσχυση της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς του τόπου, αναδεικνύοντας την ταυτότητα της Γυάρου ως τόπο υψηλής οικολογικής και ιστορικής αξίας.
- Ενίσχυση τοπικής οικονομίας: παρά την απαγόρευση της αλιείας εντός της ΘΠΠ, η ανάκαμψη των θαλάσσιων αποθεμάτων έχει δημιουργήσει δευτερογενείς θετικές επιπτώσεις στις γειτονικές περιοχές, αυξάνοντας τις ευκαιρίες για βιώσιμη αλιευτική δραστηριότητα.
- Συνεργασία και διαβούλευση με ενδιαφερόμενα μέρη και την τοπική κοινωνία: η σύσταση της Επιτροπής Συνδιαχείρισης της Γυάρου το 2016 συνέβαλε θετικά στη συνεργασία, στη διαβούλευση και την επίτευξη συναίνεσης στη λήψη αποφάσεων, δημιουργώντας ένα θετικό υπόβαθρο για την ενίσχυση της διακυβέρνησης.
- Εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση: η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας, μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα και συνεργασίες με περιβαλλοντικούς φορείς, ενίσχυσε την ευαισθητοποίηση και τη στήριξη των δράσεων προστασίας. Δημιουργήθηκε έτσι ένα υπόβαθρο ανθρώπινου κεφαλαίου που υποστηρίζει έμμεσα τη λειτουργία και τη διαχείριση της ΘΠΠ.
- Ενίσχυση εποπτείας και φύλαξης: η χρήση προηγμένων τεχνολογιών, όπως και συστήματα απομακρυσμένης επιτήρησης με ραντάρ και θερμικές κάμερες, ενίσχυσε την προστασία της περιοχής, μειώνοντας παράνομες δραστηριότητες. Παράλληλα, η συνεργασία με το Λιμενικό Σώμα και τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος & Κλιματικής Αλλαγής (Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.) διασφαλίζει την εφαρμογή των μέτρων προστασίας με αποτελεσματικό τρόπο.
- Αναγνώριση και διεθνής προβολή: η ΘΠΠ της Γυάρου αναδείχθηκε ως πρότυπο διαχείρισης σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, προσελκύοντας ενδιαφέρον από επιστημονικές κοινότητες και περιβαλλοντικούς οργανισμούς, ενώ παράλληλα θέτει τα θεμέλια για τη δημιουργία παρόμοιων πρωτοβουλιών προστασίας σε άλλες περιοχές.
Ωστόσο, υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης της λειτουργίας και της διαχείρισης της ΘΠΠ. Συγκεκριμένα:
- Προκλήσεις διακυβέρνησης: η καθυστέρηση στην έκδοση Προεδρικού Διατάγματος (ΠΔ) για την πλήρη θεσμική κατοχύρωση της ΘΠΠ, η μη ύπαρξη εγκεκριμένου Σχεδίου Διαχείρισης της προστατευόμενης περιοχής και η απουσία ολοκληρωμένου θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού αποτελούν σημαντικά εμπόδια στη βιώσιμη διαχείριση.
- Δράσεις αποκατάστασης: ενώ έχουν τεθεί οι βάσεις για τη διαχείριση της περιοχής, η υλοποίηση στοχευμένων δράσεων αποκατάστασης είναι περιορισμένη. Για παράδειγμα, η τοποθέτηση αγκυροβολίων για την προστασία των λιβαδιών Ποσειδωνίας παραμένει σε εκκρεμότητα.
- Οικονομικές προκλήσεις: παρόλο που οι περιορισμοί συνέβαλαν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, η μειωμένη αλιευτική δραστηριότητα δημιούργησε ανησυχίες σε μέρος των επαγγελματιών αλιέων, που δεν αναγνώρισαν άμεσα οικονομικά οφέλη.
Οι δράσεις που υλοποιήθηκαν ήταν πολλές και ποικίλες, από την ανάλυση προκύπτει όμως ότι καθοριστικό και κυρίαρχο ρόλο όμως διαδραμάτισε η επιτυχής υλοποίηση του προγράμματος CYCLADES Life, το οποίο έθεσε τις βάσεις και δημιούργησε ευνοϊκές προϋποθέσεις για τη θεσμική κατοχύρωση της ΘΠΠ της Γυάρου και την αποτελεσματική προστασία των οικοτόπων και των σημαντικών ειδών και διαμόρφωσε μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για τη διαχείριση και ανάδειξη της περιοχής.
Χαρακτηριστικό της όλης αποτίμησης είναι το τελικό συμπέρασμα της ΟΙΚΟΜ ΕΠΕ με το οποίο κλείνει τη στη σχετική μελέτη:
«Η ΘΠΠ της Γυάρου αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα πρωτοβουλίας που ξεκίνησε από το ενδιαφέρον και το όραμα μιας περιβαλλοντικής οργάνωσης και εξελίσσεται σε πρότυπο διαχείρισης μιας προστατευόμενης περιοχής, υπό την ευθύνη της κεντρικής διοίκησης.».
Η «Μελέτη αποτίμησης των επιπτώσεων της ύπαρξης και λειτουργίας της ΘΠΠ Γυάρου» που εκπόνησε η ΟΙΚΟΜ ΕΠΕ για λογαριασμό του WWF Ελλάς υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος «Ενσωμάτωση των βέλτιστων πρακτικών και των διδαγμάτων από τη ΘΠΠ Γυάρου στο Εθνικό Σύστημα Διαχείρισης Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών της Ελλάδας» (Mainstreaming best practices and lessons learned from the Gyaros MPA work within the national MPA system of Greece) που εκπονεί το WWF Ελλάς.
Το πρόγραμμα έχει σκοπό να συμβάλει στη επίτευξη του στόχου για την ύπαρξη ενός συνεκτικού δικτύου αποτελεσματικά διαχειριζόμενων Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών (ΘΠΠ). Το WWF Ελλάς αντλώντας χρήσιμα συμπεράσματα και συγκεντρώνοντας τις καλές πρακτικές από το σχεδιασμό, τη δημιουργία και τη διαχείριση της Θαλάσσιας Προστατευόμενης Περιοχής της Γυάρου προτίθεται να συμβάλει και να υποστηρίξει στην βελτίωση της διαχείρισης τόσο των υπαρχόντων ΘΠΠ, αλλά και όσων προκύψουν μελλοντικά σε εθνικό επίπεδο.
Το έργο επωφελείται από την υποστήριξη του Monk Seal Alliance. (https://www.monksealalliance.org).
