Δημοσιεύτηκε στις February, 12 2025
Είναι Ιούλιος του 2024 και από την πλατφόρμα παρατήρησης, σαρώνω τον ορίζοντα ενώ η ομάδα μας ακούει τη θαλάσσια ζωή μέσω του εξειδικευμένου υδροφώνου, του «ακουστικού μας παραθύρου» στον βυθό που ακολουθεί πίσω μας.
Κάτω από το κατάστρωμα, η διεθνής μας ομάδα από το ιταλικό Ερευνητικό Ινστιτούτο Tethys και το WWF Ελλάς ακούει προσεκτικά για τις χαρακτηριστικές φωνές ενός από τα πιο εξαιρετικά θαλάσσια θηλαστικά του πλανήτη – τους φυσητήρες. Ακόμη και μετά από 25 χρόνια μελέτης αυτών των εκπληκτικών φαλαινών, παγκοσμίως, τίποτα δε σε προετοιμάζει πραγματικά για τη στιγμή που ακούς τη φωνή τους να αναδύεται από το βάθος.
Επιπλέουμε πάνω από την Ελληνική Τάφρο, ένα πολύπλοκο σύστημα υποθαλάσσιων φαραγγιών που εκτείνεται σε περισσότερα από 1.300 χιλιόμετρα (περίπου 800 μίλια) από το βόρειο κομμάτι του Ιουνίου μέχρι τη Ρόδο στο νοτιοανατολικό Αιγαίο, δημιουργώντας έναν παραγωγικό κρίσιμο βιότοπο για μια σειρά θαλάσσιων ειδών. Αυτό που κάνει το σύστημα αυτών των υποθαλάσσιων φαραγγιών πραγματικά εξαιρετικό είναι η δραματική του βαθυμετρία (το ανάγλυφο του βυθού). Η Τάφρος βυθίζεται σε εντυπωσιακά βάθη άνω των 5.000 μέτρων (16.400 πόδια) στις βαθύτερες περιοχές της, δημιουργώντας σχεδόν κάθετους υποθαλάσσιους γκρεμούς που πέφτουν στο σκοτάδι. Αυτά τα δραματικά χαρακτηριστικά δημιουργούν ένα φυσικό σύστημα ανάδυσης, ωθώντας τα πλούσια σε θρεπτικά συστατικά βαθιά νερά προς την επιφάνεια και δημιουργώντας βιολογικά σημεία έντασης όπου η θαλάσσια ζωή ανθίζει. Δεν είναι να απορεί κανείς που αυτή η περιοχή έχει αναγνωριστεί ως Σημαντική Περιοχή Θαλάσσιων Θηλαστικών (ΙUCN), καθώς είναι ένα ειδικό σημείο για τις φάλαινες σπέρμα.
Οι φυσητήρες είναι μακρόβια, βαθέως βυθιζόμενα κητώδη με μήκος που φτάνει τα 18 μέτρα (60 πόδια). Έχουν τη μεγαλύτερη μύτη στο ζωικό βασίλειο, εξειδικευμένη για να χρησιμοποιούν τον ήχο για επικοινωνία και πλοήγηση σε βαθιά νερά. Το υποθαλάσσιο τοπίο της Ελληνικής Τάφρου, με τα δραματικά τοιχώματα που καταδύονται χιλιάδες μέτρα στο σκοτάδι, παρέχει κρίσιμο βιότοπο για τους φυσητήρες, οι οποίοι κάνουν τις βαθιές καταδύσεις τους αναζητώντας την κύρια λεία τους - τα γιγάντια καλαμάρια. Εδώ, αυτά τα αξιοθαύμαστα ζώα, η εξελικτική πορεία των οποίων εκτείνεται σε εκατομμύρια χρόνια, διατηρούν πολύπλοκες κοινωνίες που αμφισβητούν την κατανόησή μας για την εξυπνάδα και τον πολιτισμό του φυσικού κόσμου.
Ξαφνικά, τα υποθαλάσσια μικρόφωνα μας ζωντανεύουν με μια «κακοφωνία» από τις αναγνωρίσιμες ρυθμικές ακολουθίες των φωνητικών εκφράσεων των φυσητήρων, γνωστών ως «κώδικα». Οι κώδικες, που συνήθως αποτελούνται από 3 - 40 ‘κλικ’ τοποθετημένα σε χαρακτηριστικά, μοτίβα που θυμίζουν κώδικα Μορς, ανταλλάσσονται μεταξύ των φαλαινών όταν κοινωνικοποιούνται ή μεταξύ των καταδυτικών εξορμήσεών τους. Όταν καταγράφουμε αυτά τα φωνητικά μοτίβα, παρακολουθούμε τη διατήρηση της πολιτισμικής γνώσης μέσω αυτού του μοναδικού συστήματος επικοινωνίας που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά.
Στη συνέχεια, η οικογενειακή ομάδα εμφανίζεται στην επιφάνεια: μια στενά δεμένη ομάδα από θηλυκά, νεότερα και μικρά, τα τεράστια σώματά των οποίων κινούνται με ακατόρθωτη χάρη μέσα στην καθαρή γαλάζια θάλασσα. Οι οικογένειες των φυσητήρων είναι πραγματικά ξεχωριστές. Αυτές οι μητριαρχικές οικογένειες επιδεικνύουν εξαιρετικά συνεργατική φροντίδα. Ενώ μερικά θηλυκά καταδύονται για τροφή, άλλα παραμένουν ως «νταντάδες», προστατεύοντας τα μικρά από θηρευτές, όπως οι όρκες. Οι κοινωνικοί τους δεσμοί διατηρούνται μέσω αυτών των συνομιλιών με τα κλικ, ενός προηγμένου συστήματος επικοινωνίας που συντονίζει τις δραστηριότητές τους και διατηρεί την πολιτισμική τους ταυτότητα. Τα αρσενικά συνήθως αποχωρούν από τις οικογένειές τους κατά την εφηβεία, εντάσσονται σε ομάδες ανδρών ή γίνονται μοναχικά. Οι φυσητήρες συχνά αποκαλούνται οι ελέφαντες της θάλασσας λόγω των παρόμοιων, σύνθετων κοινωνικών τους δομών.
Η ερευνητική μας ομάδα παίρνει αμέσως δράση, εκτοξεύοντας μια φουσκωτή βάρκα zodiac και αναπτύσσοντας εξειδικευμένα drones για να καταγράψουν τη συμπεριφορά τους. Ανάμεσά τους, αναγνωρίζουμε τρία νεογέννητα μικρά, το δέρμα τους φέρει ακόμη τις χαρακτηριστικές ρυτίδες της πρόσφατης γέννας, να κολυμπούν σε απόλυτο συγχρονισμό δίπλα στις μητέρες τους. Αλλά αυτό δεν είναι μόνο θέμα εξοικονόμησης ενέργειας – είναι η αρχή μιας εξελιγμένης πολιτισμικής μαθητείας που θα διαρκέσει χρόνια.
Αυτό που παρακολουθούμε δεν είναι απλώς μια ομάδα ζώων – είναι μια ζωντανή βιβλιοθήκη πολιτισμικής γνώσης. Οι φυσητήρες έχουν τον μεγαλύτερο εγκέφαλο στον πλανήτη – σχεδόν έξι φορές βαρύτερο από αυτόν του ανθρώπου. Κάθε ενήλικο θηλυκό φέρει μέσα της την εξαιρετικά, συσσωρευμένη σοφία σχετικά με τους τόπους τροφοληψίας, τις διαδρομές μετανάστευσης και τις κοινωνικές παραδόσεις. Οι συνομιλίες τους μέσω των κλικ αποτελούν ένα από τα πιο εξελιγμένα συστήματα επικοινωνίας στη φύση. Αυτοί οι ήχοι δεν είναι απλώς ήχοι· είναι οι κλωστές που ενώνουν την κοινωνία τους ως μέρος μεγαλύτερων ομάδων που ονομάζονται «φυλές» Νέες έρευνες δείχνουν ότι οι φυλές των φυσητήρων μπορούν να καλύπτουν ολόκληρες θαλάσσιες λεκάνες.
Οι φυσητήρς είναι νομάδες που συναντώνται παγκοσμίως. Ωστόσο, λόγω της αργής τους ανάκαμψης από την φαλαινοθηρία του 20ού αιώνα, κατατάσσονται ως ευάλωτες από τη Διεθνή Ένωση Προστασίας της Φύσης (IUCN). Αυτή η μεσογειακή πληθυσμιακή ομάδα, ωστόσο, διηγείται μια μοναδική ιστορία. Σε αντίθεση με τους συγγενείς τους που περιπλανιούνται στους ωκεανούς, αυτοί οι φυσητήρες έχουν προσαρμοστεί να ζουν σε μια σχετικά περιορισμένη θάλασσα, αναπτύσσοντας εξειδικευμένες στρατηγικές σίτισης και απίστευτα στενούς κοινωνικούς δεσμούς που είναι απολύτως προσαρμοσμένοι στην πολύπλοκη υποθαλάσσια τοπογραφία της Ελληνικής Τάφρου.
Ωστόσο, αυτή η ειδυλλιακή σκηνή κρύβει μια ανησυχητική πραγματικότητα. Η υποπληθυσμιακή ομάδα των φυσητήρων, που αριθμεί μεταξύ 200-250 ατόμων, είναι απειλούμενη και αντιμετωπίζει αυξανόμενες πιέσεις. Τον Ιανουάριο του 2025, η Ελλάδα ανακοίνωσε ότι αποδέχεται εκδήλωση ενδιαφέροντος από εταιρείες πετρελαίου και αερίου για να διεξάγουν εξερεύνηση και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων κοντά στην περιοχή όπου, το 2024, ο Έλληνας Πρωθυπουργός δεσμεύθηκε να ιδρύσει ένα νέο θαλάσσιο πάρκο. Η Ελλάδα έχει την τύχη να φιλοξενεί μοναδική βιοποικιλότητα στο Ιόνιο και στην Κρήτη, η οποία θα απειληθεί άμεσα και σε μεγάλο βαθμό, εάν οι πλατφόρμες εξόρυξης υδρογονανθράκων και άλλες έντονα ρυπογόνες εγκαταστάσεις γίνουν πραγματικότητα. Το πετρέλαιο και το αέριο δεν ταιριάζουν με την επείγουσα ανάγκη για θαλάσσια προστασία.
Τα ίδια νερά, όπου καταγράψαμε αυτήν την οικογένεια φυσητήρων διασταυρώνονται με μία από τις πιο πολυσύχναστες ναυτιλιακές διαδρομές της περιοχής, με αυξημένο κίνδυνο σύγκρουσης των θηλαστικών με τα πλοία. Παγκοσμίως, μέχρι το 30% της ναυτιλιακής κίνησης συγκεντρώνεται στη Μεσόγειο Θάλασσα. Τα τελευταία 20 χρόνια, ο όγκος της ναυτιλιακής κίνησης στην περιοχή αυτή έχει σχεδόν διπλασιαστεί και αναμένεται να αυξηθεί ξανά τα επόμενα 15 με 20 χρόνια. Στην πραγματικότητα, πάνω από το 50% των φαλαινών που ξεβράζονται στις ελληνικές ακτές φέρουν σημάδια σύγκρουσης με πλοία, καθιστώντας πλέον αυτές τις συγκρούσεις μία επείγουσα απειλή για αυτόν τον πληθυσμό.
Κάθε πλοίο που περνά προσθέτει επίσης, στο υποθαλάσσιο θόρυβο που καλύπτει το βιοηχογράφημα των φυσητήρων, το οποίο είναι κρίσιμο για την επικοινωνία, την πλοήγηση και τη σίτιση. Οι παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία, η κατάποση πλαστικών απορριμμάτων, η υπεραλίευση και οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής προσθέτουν επιπλέον πιέσεις στην επιβίωσή τους.
Ωστόσο, υπάρχει ελπίδα. Κάθε συνάντηση που καταγράφουμε βελτιώνει την κατανόησή μας για τις εξελιγμένες κοινωνικές ζωές που οδηγούν αυτά τα ζώα και ενισχύει την υπόθεσή μας για την προστασία τους.
Οι αναμνήσεις από εκείνη τη θερινή μέρα θα παραμείνουν για πάντα. Καθώς η μέρα τελείωνε, τα κλικ τους συνέχιζαν όλη τη νύχτα και χάνονταν στο βάθος. Μας υπενθύμισαν ότι η προστασία των φυσητήρων σημαίνει περισσότερα από την προστασία ενός είδους – σημαίνει την προστασία μιας αρχαίας πολιτισμικής κληρονομιάς που εμπλουτίζει τους ωκεανούς μας. Το μέλλον τους εξαρτάται από τις επιλογές που κάνουμε σήμερα για να προστατεύσουμε τις υποθαλάσσιες χαράδρες τους και να διασφαλίσουμε ασφαλή διέλευση μέσα από τους θαλάσσιους μπλε διαδρόμους τους. Με αυτόν τον τρόπο, διατηρούμε τόσο τις γενιές των οικογενειών τους όσο και τη σοφία του ωκεανού που αντέχει για χιλιετίες.
Του Chris Johnson, Επικεφαλής, WWF Protecting Whales & Dolphins Initiative.
